-Ama doktore, ja nemam svoju gajbu.
CIGANI – NAROD VJETRA, VATRE I VIOLINE
Riječ “Ciganin” ili “Ciganka”, iako u nekim kontekstima nosi negativnu konotaciju, u folkloru, literaturi i narodnom govoru često se koristi da opiše jedan fascinantan, tajanstven i slobodan način života. Ipak, pravilniji, zvanični i međunarodno priznati naziv za ovaj narod jeste Romi. Oni su najpoznatija transnacionalna etnička grupa bez svoje matične države, sa nevjerovatno bogatom i šarolikom kulturom, koja je preživjela stoljeća migracija, diskriminacije, progona, ali i slavljenja kroz umjetnost, naročito muziku.
PORIJEKLO I DREVNA ISTORIJA
Većina savremenih istraživanja ukazuje da Romi potiču iz sjeverozapadne Indije, iz regije Pandžab i Radžastan, odakle su, najvjerovatnije u 10. ili 11. vijeku, krenuli na svoj dugi put prema zapadu. Njihova migracija bila je vjerovatno izazvana društvenim previranjima, upadima invazionih naroda ili potrebom za boljim uslovima života. Jezička analiza, posebno romskog jezika, ukazuje na jaku povezanost sa indoarijskim jezicima, poput hindskog, urdua i sanskrita.
Prve pisane reference na Rome u Evropi pojavljuju se oko 14. vijeka, i to u Bizantiji, gdje su ih zvali Atsinganoi – što se kasnije transformisalo u “Cigani” u slavenskim jezicima. U početku, u mnogim evropskim zemljama Romi su bili dočekivani kao “Egipćani” (otuda engleski naziv Gypsies), jer se smatralo da dolaze iz Egipta.
KULTURA SLOBODE: VJEČITI PUTNICI
Ono što Rome najviše izdvaja iz mase drugih naroda jeste njihov nomadski duh – taj život neprestanog kretanja, traganja, plesa i zvuka. Iako su mnogi Romi danas potpuno sedentirani i žive u gradovima, njihova tradicija i dalje slavi putovanja, slobodu, kretanje. Njihove kuće, bilo da su to nekada bili šatori, drvene kolibe ili danas moderni kamperi, oduvijek su bile simbol prolaznosti i neuhvatljivosti.
Kod Roma je porodica svetinja. Zajednica se temelji na snažnim porodičnim vezama i poštovanju starijih. Običaji su raznovrsni i razlikuju se između brojnih romskih podgrupa (Kalderaši, Lovari, Sinti, Manuš, Domari…), ali ih sve spaja jedno: poštovanje časti, duboko ukorijenjena religioznost i vrlo jasne granice između “čistog” i “nečistog” – posebno u pitanjima tijela, hrane, spolnih odnosa i smrti.
JEZIK: DUŠA IDENTITETA
Romski jezik je srž identiteta ovog naroda. Pripada indoevropskoj jezičkoj porodici i ima mnogo dijalekata. Iako je tokom istorije često potiskivan, on i dalje živi u mnogim romskim zajednicama širom Evrope. Mnogi Romi govore dvojezično ili višejezično – pored romskog, često govore i jezik zemlje u kojoj žive.
Među brojnim dijalektima postoje razlike, ali svi dijele zajednički korijen. Jezik je bogat metaforama, izražajnim slikama i usmenom tradicijom. Nažalost, zbog asimilacije i diskriminacije, romski jezik je u nekim dijelovima Evrope gotovo izumro.
MUZIKA: ROMSKO SRCE
Ako jezik jeste duša Roma, onda je muzika njihovo srce. Romska muzika je kroz vijekove oblikovala mnoge nacionalne muzičke tradicije, naročito u Španiji (flamenko), Mađarskoj (ciganska violina), Rumuniji (lautari), Srbiji (trubači iz Guče), pa sve do francuskog jazza (Django Reinhardt).
Ciganska pjesma ne poznaje granice. Ona je suza i smijeh, istovremeno. Kada Ciganin uzme violinu, trubu, harmoniku ili tamburu, čini se kao da iz samih žica izvlači svu tugu i radost ovog svijeta. Njihove pjesme pjevaju o ljubavi, siromaštvu, slobodi, izdaji i čežnji – sve to kroz melodije koje raznose dušu.
PERSEKUCJA I PROGONI: MRAČNA ISTORIJA
Iako su Romi kroz vijekove ostavljali ogroman kulturni doprinos evropskoj civilizaciji, gotovo nikada nisu bili ravnopravno prihvaćeni. Bili su robovi u Rumuniji do 19. vijeka. U nacističkoj Njemačkoj i okupiranim teritorijama, Romi su – zajedno sa Jevrejima – masovno ubijani, zatvarani u logore, podvrgavani sterilizaciji i medicinskim eksperimentima. Oko 500.000 Roma ubijeno je u Holokaustu – genocid koji Romi nazivaju Porajmos (gutanje, proždiranje).
Diskriminacija, segregacija i siromaštvo nastavljeni su i nakon Drugog svjetskog rata. Romi su često bili prisilno preseljavani, djeca im oduzimana, a čak su se sprovodili i programi prisilne sterilizacije u nekim evropskim zemljama sve do kasnog 20. vijeka.
SAVREMENI ŽIVOT I BORBA ZA PRAVA
Danas, Romi žive širom svijeta, ali najviše u Evropi – procjenjuje se da ih ima između 10 i 12 miliona. Najbrojniji su u Rumuniji, Bugarskoj, Srbiji, Slovačkoj, Mađarskoj, Španiji i Turskoj. U mnogim zemljama i dalje su suočeni sa ogromnim preprekama – od siromaštva, nepismenosti, do sistemske diskriminacije u zdravstvu, obrazovanju i zapošljavanju.
Ipak, postoji i novi talas – generacija mladih Roma koji se bore za svoje dostojanstvo i jednakost. Pojavljuju se romski političari, novinari, glumci, pisci i aktivisti koji mijenjaju sliku o svom narodu i odbijaju da budu predstavljeni samo kroz stereotipe. Postoje nevladine organizacije i inicijative širom Evrope koje se bore za uključivanje Roma u društvo, očuvanje jezika, obrazovanje romske djece, te zaštitu prava romskih žena.
CIGANI U UMJETNOSTI I ROMANTICI NARODA
Zanimljivo je da su Romi, uprkos progonima, u evropskoj literaturi, muzici i filmu često prikazivani kao zavodljivi, mistični i slobodni. Od Prosper Mériméeove “Carmen”, preko ciganske fatalne žene u mnogim operama, pa sve do savremenih filmova Emira Kusturice, Romi su postali simbol neukrotivosti, egzotike, sirove emocije i životne strasti.
Ova romantizovana slika često je u suprotnosti sa stvarnim životom romskih zajednica, ali ona govori o dubokoj fascinaciji Zapada načinom života koji je izvan sistema i normi.
CIJENA SLOBODE
Cijena slobode, međutim, nikada nije bila mala. Romi su vjekovima bili bez zemlje, bez zastave, bez doma – ali su imali svoje tambure, karavane, pjesme i ponos. Danas, dok se bore za svoje mjesto pod suncem, i dalje nose u sebi naslijeđe jednog naroda koji je naučio preživjeti u svijetu koji ih često nije želio.
Njihova priča nije gotova. To je priča koja se i dalje piše – između diskriminacije i priznanja, između gubitka identiteta i njegovog ponovnog rađanja.
ZAVRŠNA RIJEČ
Cigani – Romi – su jedan od najintrigantnijih naroda na svijetu. Njihova istorija je historija otpora, umjetnosti, tuge i nade. Oni su narod bez granica, bez vojske, bez teritorije – a ipak s jednom od najbogatijih kultura koju je svijet ikada vidio.
Dokle god svira ciganska violina, dokle god neko pleše bosonog pod mjesečinom, dokle god se prenosi priča s koljena na koljeno – narod vatre i violine neće nestati.
